سنت سبز کردن گندم و حبوبات در ایام نوروز از دیرباز میان ایرانیان مرسوم بوده است اما چند سالی است به علت کمبود آب و برخی چالش‌های زیست محیطی پیشنهاداتی درباره کاشت نهال میوه به جای سبزه به گوش می‌رسد که به نظر جای تامل دارد.
ایرانیان در آیین‌های باستانی برای هر جشن سفره‌ای پهن می‌کردند با انواع خوراکی؛ در این میان، نوروز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و نماد شاخص آن سفره «هفت‌سین» با هفت نوع خوراکی است که نامشان با حرف سین آغاز می‌شود و «سبزه» یکی از آنهاست.
شاید صفت زیباترین عضو هفت‌سین را بتوان به سبزه داد که با سبزی و طراوت خود رنگ دیگری به سال نو می‌بخشد.
نیاکان ما ایرانیان در آستانه نوروز، انواع دانه از جمله گندم، جو، برنج، لوبیا، نخود، عدس و ارزن را بر روی خشت‌های خاک رس، سبز می‌کردند و با توجه به رشد هر کدام از بذرها، متوجه می‌شدند که آب و هوای آن سال برای کشت کدام محصول مناسب است بنابراین آن بذر را به عنوان محصول سال انتخاب می‌کردند، آنها روز ششم فروردین، سبزه‌ها را می‌چیدند و به نشان برکت و باروری در تالارها پخش می‌کردند.
این رسم برای استقبال از نوروز و جای دادن سبزه در سفره هفت‌سین از دیرباز همچنان برجای مانده است و ایرانیان، رویش سبزه را در نوروز نشان تازه شدن زندگی و فصل رویش دانه‌‌ها می‌‌دانند که خود برکت زندگی است.
علاوه بر آیین‌های باستانی، نشانه‌های دینی نیز سبزه را نماد شادابی، سرسبزی و نشانگر زندگی بشر و پیوند او با طبیعت می‌داند، امام صادق (ع) می‌‌فرمایند: نگاه کردن به سبزه چهره را نورانی و درخشان میکند، در واقع گیاه سبز از جمله سبزه و درخت موجب نشاط آوری و شادابی روح و روان می‌شود.
اما مدرنیته که تمام جنبه‌های زندگی انسان‌ها را تحت تاثیر قرار داده، سری هم به هفت‌سین زده است و این سالها ایده‌های جدیدی برای چینش این سفره باستانی به گوش می‌رسد.
از سوی دیگر، نمی‌توان واقعیت‌ها را نادیده گرفت؛ امروزه زندگی تا حدود بسیار زیادی نسبت به زمان اجدادمان تغییر کرده است، آن روزها نه بحران آب وجود داشت و نه تهدیدهای زیست محیطی مطرح بود در حالیکه امروزه وضعیت آبی کشور به جایی رسیده که میزان آب مصرفی برای کاشت مثلا یک مشت گندم برای سبز کردن سفره هفت‌سین نیز اهمیت دارد.
بنا بر آمارهای موجود، برای یک کیلوگرم گندم به طور میانگین تقریبا هزار و 100 لیتر آب مصرف می‌شود البته این میزان به نسبت شرایط اقلیمی مختلف، متفاوت است چون ارزش آب از شمال تا جنوب و شرق تا غرب کشور متفاوت است از این رو چند سالی است پیشنهادات مختلفی مبنی بر استفاده نکردن از گندم برای سبزه و جایگزینی آن با نهال‌هایی مثل پرتقال یا نارنج مطرح می‌شود.
** سنت سبز کردن سبزه را حفظ کنیم
«حسین آخانی» استاد دانشگاه تهران و گیاه‌شناس، سبز کردن سبزه را سنتی بسیار خوب و محیط زیستی می‌داند و معتقد است: از آنجا که بسیاری از خانواده‌ها به علت زندگی شهری دیدن رویش گیاه را تجربه نمی‌کنند؛ این کار باعث می‌شود افراد به خصوص کودکان روند رشد گیاه را از نزدیک ببینند، به ویژه اگر خودشان آن را بکارند نه اینکه از بیرون سبزه بخرند.
وی افزود: چند سالی است دیده می‌شود که افرادی می گویند برای سبز کردن سبزه بهتر است به جای گندم و دیگر بذرها از نهال میوه‌های مختلف از جمله مرکبات استفاده شود که ایده علمی و منطقی نیست، آنها این حرف را در راستای صرفه‌جویی آب و بذر مطرح می‌کنند اما باید بدانیم میزان برنجی که روزانه در ته بشقاب افراد باقی می‌ماند و دور ریخته می‌شود بسیار بیشتر از این است که مقداری بذر کاشته شود.
این گیاه‌شناس ادامه داد: ضمن اینکه کاشت بذر و سبزه یک نوع فرایندی است که به آن می‌گوییم «تَرسیب کربن»، یعنی اینکه سبزه می‌تواند مقداری از دی اکسید کربن (CO2) را جذب و به ماده آلی تبدیل کند بنابراین مخالفت با این کار منطقی به نظر نمی‌رسد و انجام آن بسیار هم پسندیده است.
آخانی گفت: اما مساله این است که افراد بعد از 13 به در (روز طبیعت) سبزه‌ها را در خیابان، جوی آب و دشت به حال خود رها و مانند پسماند با سبزه برخورد می‌کنند که این مساله با اولین باران موجب آب‌گرفتگی معابر می‌شود و هم اینکه چهره آن منطقه را نا زیبا میکند.
وی تاکید کرد: سبز کردن سبزه به خودی خود نه تنها مشکلی ندارد بلکه اگر از بذرها و گونه‌هایی استفاده شود که برای طبیعت مشکل‌ساز نباشند، به محیط زیست آسیب نزنند و به گونه‌ای وارد چرخه طبیعت شوند، کار بسیار پسندیده و نشاط آوری است.
استاد دانشگاه تهران تاکید کرد: فضای مجازی پر شده از یک سری حرف‌های غیر کارشناسی و گاه احساساتی، بارها گفته‌اند وقتی به بیابان می‌روید بذر در جیب داشته باشید و در طبیعت بریزید این افراد نمی‌دانند این یک کار غیر علمی و غیر عقلانی است.
وی ادامه داد: درباره سبزه سبز کردن نیز حرف‌های زیادی در فضای مجازی رواج یافته است اما شما سبزه بکارید و هم‌زمان نهالی هم در باغچه بکارید این دو کار با هم مغایرتی ندارد اما باید دقت داشته باشیم که هر نهالی در هر نقطه‌ای از کشور رشد نمی‌کند مثلا نارنج و پرتقال مناسب آب و هوای تهران نیست بلکه به جای آن می‌توانند انگور بکارند اما نباید سنت دیرینه سبزه سبز کردن را کم‌رنگ کنیم.
وی تاکید کرد: تاکید من بر این است که سنت ما حفظ شود و در کنار آن هر کسی هم خواست بذری بکارد مشکلی وجود ندارد اما باید دقت کنیم که بذر مناسب انتخاب شود و مثلا گیاه مهاجم و آسیب‌زا نباشد.
آخانی به شهروندان پیشنهاد کرد انواع بذر سبزی خوردن مانند شاهی را سبز کرده و در هفت‌سین قرار دهند و درصورت تمایل، بعد آن را مصرف کنند.
وی اظهار داشت: در بسیاری از کشورها افراد مقابل منازل خود باغچه دارند و با طبیعت به طور مستقیم در ارتباط هستند اما متاسفانه زندگی آپارتمان‌نشینی تحمیلی، این گونه فضاهای زیبا را از ما گرفته است بنابراین سبز کردن سبزه فرصتی خوب هر چند کوتاه برای نزدیک شدن به این فضاست پس بهتر است آن را حفظ کنیم.
استاد دانشگاه تهران درباره میزان آب مصرفی برای کاشت سبزه گفت: میزان آبی که برای سبز کردن گندم و حبوبات در یک بشقاب استفاده می‌شود در نهایت یک لیوان آب است، بهتر است آن افرادی که معتقدند با این کار آب هدر می‌رود در حمام و یا دستشویی آب کمتری مصرف کنند.
وی تاکید کرد: آبی که در نهایت به سبزه تبدیل شود هدر رفت آب نیست، آبی هدر رفت است که وارد سیفون و فاضلاب شده و یا تبخیر می‌شود یا با آن حیاط منزل و حتی پیاده‌رو را جارو می‌کنند در واقع هزاران برابر آب مورد نیاز آن سبزه‌ای است که برای هفت‌سین سبز می‌شود.
آخانی گفت: اصولا آب، حق گیاه است اگر ما انسان‌ها با استفاده بی‌رحمانه آب را هدر می‌دهیم در واقع حق گیاه را گرفته‌ایم و اگر یک لیوان هم به گیاه بدهیم اتفاقی نمی‌افتد.
وی اظهارداشت: کاشت سبزه یک سنت بسیار محیط زیستی است و مخالفان با آن می‌توانند این کار را نکنند اما نمی‌توانیم سبزه را از مردم بگیریم، به نظر من عید نوروز فرصت بسیار خوبی برای آشنایی بیشتر مردم با محیط زیست است چون بهار و فصل رویش است و مردم در این فصل طبیعت‌گرایانه به سفر می‌روند.
آخانی گفت: استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی و کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی که بلای طبیعت ما شده و حجم زیادی آب پنهان در خود دارد، منافعش بسیار بیشتر از نکاشتن سبزه است.
** بذرهای خوراکی جایگزین گندم و نهال
«احسان میرزایی» کنشگر محیط زیست نیز در این باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: کاشت نهال هیچ سنخیتی با سبزه سفره هفت‌سین و آیین باستانی نوروز ما ایرانیان ندارد، کاشتن نهال و درختکاری هر کدام مناسبت‌های خودشان را دارند که با توجه به اقلیم‌های متفاوت کشور در فصل خودش باید انجام شود؛ مثلا بعضی جاها نیمه‌های اسفند و برخی مناطق تا پایان فروردین و اردیبهشت فصل درختکاری است که می‌توانند از نهال استفاده کنند.
وی افزود: در متون مختلف ادبی آیینی ما ویژگی‌هایی برای سبزه معرفی کرده‌اند اینکه سبز، خوراکی، ریشه‌دار و دارای جوانه باشد، چون گندم هم راحت‌تر کاشته می‌شود و همه این ویژگی‌ها را دارد از این رو مردم به سبز کردن به گندم بیشتر رغبت دارند.
مدیر مسئول مجله گیچ ادامه داد: با توجه به افزایش جمعیت کشور و نیاز به واردات کالای استراتژیک گندم در دهه‌های اخیر، از سال 93 پویش «سبزی نوروز» راه‌اندازی شد، چون در گذشته بحث ردپای اکولوژیک مطرح نبود و یا کمتر مطرح بود، این پویش با هدف آشنایی بیشتر مردم با این مقوله راه‌اندازی شد.
وی افزود: بر این اساس میزان آب مصرفی برای سبز کردن یک کیلوگرم گندم را برآورد کردیم که بنابر اعلام سازمان‌های مرتبط ، برای یک کیلوگرم گندم به طور میانگین تقریبا هزار و 100 لیتر آب مصرف می‌شود البته این میزان نیز به نسبت شرایط اقلیمی مختلف متفاوت است چون ارزش آب از شمال تا جنوب، شرق تا غرب کشور تفاوت دارد.
میرزایی گفت: این مطالب را اطلاع‌رسانی کردیم تا مردم خود درگیر مساله شوند و بدانند که برای سبز کردن یک کیلوگرم گندم چه میزان آب مصرف می‌شود تا در روز 13 به در به راحتی سبزه‌ها را دور نریزند.
وی ادامه داد: بعد از شکل‌گیری این پویش از خرده‌فرهنگ‌های خود استفاده کردیم و پیشنهاد دادیم تا مردم به جای سبزه‌هایی که از چین وارد کشور می‌شود و یا گندم از سبزی‌های خوردنی مثلا شاهی استفاده کنند و خود را درگیر فرایند کشت و کشاورزی کنند.
این کنشگر محیط زیستی افزود: بر این اساس افرادی که با قبول پیشنهاد ما به این پویش بپیوندند، آموزش‌های لازم را در زمینه آب‌های خاکستری و پسماندهای تَر به آنها خواهیم داد تا بدانند که می‌توانند از آب خاکستری برای آبیاری باغچه و از پسماندهای تر کود تولید و برای پرورش گیاهان خانگی خود استفاده کنند.
وی تاکید کرد: طرح این پیشنهاد برای جایگزینی سبزه نوروز نبود بلکه برای اینکه بتوانیم از آیین‌های کهن خود در مقابل تغییرات اقلیمی و خشکسالی حفاظت کنیم، این کار را انجام دادیم تا به موازات نابسامانی‌های اقلیمی فرهنگ خود را نیز داشته باشیم و روحیه شادابی و نشاط را میان خانواده‌ها حفظ کنیم.
میرزایی گفت: همچنین از همراهان خود خواستیم که سبزه‌ها را روز 13 به در دور نیندازند بلکه در گلدان یا باغچه منزل خود بکارند تا در یک شرایط نور محیطی مناسب از آنها به عنوان سبزی خوردن که ارگانیک نیز است، استفاده کنند.
وی درباره استفاده نهال میوه به جای سبزه اظهار داشت: برخی پیشنهاد می‌دهند که از نهال درختی مانند پرتقال به جای سبزه استفاده شود در حالی که نهال یا درخت مرکبات بومی تهران، یزد، کرمان و نقاط دیگر کشور ما نیست مرکبات مخصوص آب و هوای شرجی و مرطوب است که در شمال یا جنوب کشور شاهد آن هستیم و اگر کسی چنین کاری انجام دهد نه می‌تواند نهال را منتقل کند و نه در شهر خود بکارد.
میرزایی گفت: همان نهال نیز به رسیدگی و نگهداری ویژه نیاز دارد در بحث پویش‌های درختکاری همواره به این موضوع تاکید می‌شود که اول درخت‌های بومی بکاریم، دوم اینکه فقط بحث کاشت نیست بلکه نگهداری نیز بسیار مهم است تا نهال پا بگیرد.
آنچه در این میان، اهمیت دارد اینکه با انتخاب درست، ضمن حفظ مولفه‌های محیط زیستی، سنت‌های باستانی خود را نیز حفظ کرده و رواج دهیم.
