سرانجام پس از سال‌ها بی‌توجهی به نقش روسیه به عنوان بانی اصلی ایده قطع مرز ایران و ارمنستان در ده سال گذشته، اظهارات اخیر مقامات ارشد روس، زنگ خطر را در تهران به صدا در آورد و علاوه بر احضار محترمانه سفر روسیه در تهران به وزارت خارجه، مقامات مختلف به موج مخالفت با توطئه‌ای پیوسته‌اند که ده سال چشم خود را به روی آن بسته بودند.
جماران، سید مسلم بهشتی نژاد : سرانجام پس از سال‌ها بی‌توجهی به نقش روسیه به عنوان بانی اصلی ایده قطع مرز ایران و ارمنستان در ده سال گذشته، اظهارات اخیر مقامات ارشد روس، زنگ خطر را در تهران به صدا در آورد و علاوه بر احضار محترمانه سفر روسیه در تهران به وزارت خارجه، مقامات مختلف به موج مخالفت با توطئه‌ای پیوسته‌اند که ده سال چشم خود را به روی آن بسته بودند. برای اجتناب از طولانی شدن این تاریخچه مختصر، ضمن ارائه اسنادی که برای مخاطبان علاقه‌مند ارزش بررسی دارد، مهم‌ترین تحولات طراحی‌های مربوط به قطع ارتباط سرزمینی بین ایران و جمهوری ارمنستان، به طور خلاصه، مرور خواهد شد.
سال 1992: بین روسیه و جمهوری تازه استقلال یافته ارمنستان، معاهده‌ای دوجانبه امضا شد که بر اساس آن، کنترل مرزهای بیرونی ارمنستان در دوره شوروی یعنی مرز با ایران و ترکیه و نیز مرز هوایی فرودگاه ایروان به روسیه واگذار شد. (اینجا)[1]
تابستان 1992 و طرح آمریکایی قطع مرز ایران و ارمنستان: در تابستان 1992 پل گوبل مشاور ویژه جیمز بیکر وزیر خارجه وقت آمریکایی، برای حل مناقشه قره‌باغ، طرحی را پیشنهاد کرد که در آن واگذاری مناطق جنوبی ارمنستان به جمهوری آذربایجان برای برقراری ارتباط مستقیم بین آذربایجان و نخجوان در نظر گرفته شده بود. (اینجا)[2]
مذاکرات حیدر علی‌اف و کوچاریان در آمریکا در سال 2001: در آوریل 2001، رؤسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان به مدت یک هفته در آمریکا مذاکره کردند. در این مذاکره برقراری ارتباط بدون مانع و مستقیم بین جمهوری آذربایجان و نخجوان، از طریق جنوب ارمنستان به عنوان بخشی از راه حل مناقشه قره‌باغ مطرح شد. بعداً مخالفان کوچاریان مدعی شدند که وی با واگذاری منطقه جنوبی ارمنستان به جمهوری آذربایجان کنار آمده ولی کوچاریان این اتهام را تکذیب می‌کند (اینجا).[3]
2015 و آغاز طراحی کریدور توسط لاوروف: با تحولات پس از تصرف کریمه، روسیه تسلط بر مسیرهای مواصلاتی در قفقاز جنوبی را ضروری دید. باکو پیشنهادهای مطرح در مذاکرات مدودف، علیف و سرژ سرگیسیان در کازان روسیه در سال 2011 را نپذیرفته بود و بنابراین، لاوروف طرحی را برای حل مناقشه قره‌باغ پیشنهاد کرد که در آن ایده «رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی» گنجانده شده بود. محتوای طرح لاوروف هیچ گاه به طور کامل علنی نشد ولی در ژانویه 2021، در پاسخ به مقاله نخست‌وزیر ارمنستان درباره ریشه‌های جنگ 2020 قره‌باغ (اینجا)[4]، ایگور پوپوف رئیس روسی گروه مینسک در متنی که در تارنمای وزارت خارجه روسیه نیز موجود است، اذعان کرد که ایده «رفع انسداد» در طرح لاوروف وجود داشته است. (اینجا)[5]
جنگ 2020 قره‌باغ و گام بلند پوتین برای حاکمیت روسیه بر مرز ایران و ارمنستان: سه هفته پس از شروع جنگ قره‌باغ، شورای امنیت ملی ارمنستان پس از برگزاری نشستی با حضور رهبران سیاسی و مذهبی ارامنه، «پیشنهاد دردناک آتش‌بس» ارائه شده به ایروان را رد کرد. جنگ سه هفته ادامه یافت، ارامنه هزاران نفر تلفات دادند، ارتش جمهوری آذربایجان بر شوشا مسلط شد و هزاران نظامی ارمنی در خطر محاصره قرار گرفتند و ارمنستان مجبور به پذیرش بیانیه نهم نوامبر شد. سه سال بعد و در جریان نشست کمیسیون تحقیق پارلمان درباره جنگ، پاشینیان اظهار داشت که طبق پیشنهاد رد شده، علاوه بر استقرار نظامیان روس در کریدور لاچین برای برقراری امنیت بین ارمنستان و قره‌باغ، قرار بوده که نظامیان روس برای ایجاد کریدور بین جمهوری آذربایجان و نخجوان، در جنوب ارمنستان نیز مستقر شوند (اینجا)[6]. در واقع خون بهای آن هزاران سرباز ارمنی، ندادن چنین امتیازی به روسیه بود. در بیانیه آتش‌بس، ولی روسیه امتیاز «نظارت بر حفظ امنیت» در مسیر رفع انسداد شده بین آذربایجان و نخجوان را به دست آورد. (اینجا)[7]
پایان جنگ و آغاز استقرار مأموران روس برای ایجاد کریدور: در سیزدهم ژانویه 2021، بورتنیکوف رئیس FSB به پوتین گزارش داد که علاوه بر پست‌های سابق مرزبانی روسیه در مرزهای ارمنستان با ایران و ترکیه، پنج پست جدید مرزبانی در خاک ارمنستان ایجاد شده است. از این پنج محل، مغری و سیگرت در مرز ایران و ارمنستان و یراسخ و پارویر سواک در شمال نخجوان هستند (اینجا)[8]. محل استقرار این پست‌ها نشانه زمینه‌چینی برای ایجاد کریدوری در جنوب ارمنستان و با حضور مأموران روس بود.
علاوه بر این، نظامیان روس که پیش از جنگ 2020، پایگاه هوایی اربونی در ایروان و پایگاه 102 در گیومری در شمال غربی ارمنستان را در اختیار داشتند، برنامه‌های افزایش حضور در استان سیونیک در جنوب ارمنستان را نیز در دستور کار قرار دادند (اینجا).[9]
همزمان با مذاکرات سه‌جانبه معاونین نخست‌وزیر برای رفع انسداد از مسیرهای ریلی در منطقه، روس‌ها تعداد پایگاه‌های جدید خود در ارمنستان را به هفده پایگاه افزایش دادند که عمده آنها در مناطق متشنج در مرزهای شرقی ارمنستان با آذربایجان بود. تصور عمومی این بود که در صورت نهایی شدن توافق، شرکت روسی «راه‌آهن قفقاز جنوبی» که مالک خطوط ریلی در ارمنستان است!، تأمین مالی و احیای خطوط ریلی دوره شوروی در خاک ارمنستان را بر عهده می‌گیرد. به این ترتیب، خطوط راه آهن، علاوه بر دیگر زیربناهای اصلی ارمنستان (معادن، نیروگاه‌های برق، خطوط انتقال برق، خطوط لوله انتقال گاز و از جمله خط لوله گاز ایران به ارمنستان) بیش از پیش در مالکیت و یا تحت کنترل شرکت‌ها و اتباع روس قرار می‌گرفتند. (برای مطالعه بیشتر!)[10]
مقاومت ارمنستان و توسل روسیه به زور: طی سال 2021، پیچیدگی‌های اجرای سایر بندهای توافق آتش‌بس از جمله مسائل مربوط به قره‌باغ و آزادی متقابل اسرا، مانع از آن شد که توافق برای رفع انسداد نهایی و وارد مرحله اجرا شود،
در ابتدای سال 2022، تسلط کرملین بر ارمنستان به نقطه اوج رسیده بود. در اولین روزهای ژانویه، پاشینیان به عنوان رئیس دوره‌ای سازمان پیمان امنیت جمعی، تحت فرمان روسیه، به سرعت تشریفات دخالت نظامی سازمان در قزاقستان را انجام داد. پوتین فرصت را برای جاه‌طلبی‌های جدید مهیا می‌دید و در 22 فوریه سران روسیه و آذربایجان، با امضای «اعلامیه تعاملات متحدانه[11]»، متحدان ارمنی خود را غافلگیر کردند. دو روز بعد، روسیه حمله به اوکراین را آغاز کرد.
با پیچیده شدن جنگ در اوکراین، ایروان تجدید نظر در مناسبات خود با مسکو را آغاز کرد و از جمله با ارائه تفسیرهای جدید از مفهوم «نظارت بر حفظ امنیت مسیرهای مواصلاتی» تلاش کرد مانع از تحقق طرح روسی کریدور شود. ولی در اوت 2022، مرزبانان روس، اقدامات فیزیکی از جمله ایجاد پست‌های بازرسی جدید در مسیر کریدور مورد نظر خود را آغاز کردند (اینجا)[12] و وقتی که با اعتراض مقامات و مردم محل مواجه شدند(اینجا)[13]، مدعی شدند که ایجاد این پست‌های جدید بازرسی در واکنش به مواردی از «ورود غیرقانونی اعضای سازمان‌های تروریستی و افراطی از ایران به ارمنستان» بوده است (اینجا)[14].
یک ماه بعد و در سپتامبر 2022، جمهوری آذربایجان حملات گسترده‌ای به مواضع ارمنستان را آغاز و حتی شهر جرموک را گلوله‌باران کرد. ارامنه شاهد خروج نیروهای روس از مواضع خود از جمله در سراشن و نرکین هاند همزمان با حمله نیروهای جمهوری آذربایجان بودند (اینجا)[15] و سپس هرچه برای کسب حمایت سازمان پیمان امنیت جمعی تلاش کردند، به جایی نرسیدند. بنابراین، در ادبیات تحلیلگران ارمنی، درگیری دو روزه سپنامبر 2022 که به چند صد نفر تلفات ارامنه و تصرف بیش از صد کیلومتر مربع از خاک ارمنستان توسط آذربایجان منجر شد، به نبرد کریدورها معروف شده است. یک هفته بعد، اوروچوک معاون نخست‌وزیر روسیه و نماینده کرملین در مذاکرات رفع انسداد، در سفر به ایروان صراحتاً گفت که راه جلوگیری از تکرار حملات آذربایجان، اجرای توافقات گذشته مورد نظر روسیه است (اینجا).[16]
در ابتدای اکتبر 2022، هایکاکان ژاماناک روزنامه خانواده پاشینیان، با انتشار دو مقاله به امضای «منبع مؤثق» که تصور می‌رود اشاره غیرمستقیم به شخص پاشینیان باشد، ضمن مرور سوابق طرح لاوروف و با اشاره به شرایط خاص روسیه پس از جنگ اوکراین، توضیح داد که نفع روسیه، ترکیه و آذربایجان از ایجاد کریدور در خاک ارمنستان چیست و چرا بانی و برنده اصلی تحمیل کریدور به ارمنستان، روسیه است ( اینجا[17] و اینجا[18])
پاسخ ایروان به همدستی مسکو و باکو: به تدریج و با مشاهده همدستی مسکو و باکو در تحمیل کریدور به ایروان، ارمنستان با خیال متنوع کردن ابزارهای حفظ امنیت ملی و موجودیت خود، الگوی همکاری‌های خود با طرف‌های دیگر را تغییر داد داد. کسب موافقت اروپا برای اعزام ناظران اروپایی به مرز ارمنستان و آذربایجان، خشم مسکو و باکو را برانگیخته و تهران را از نفوذ مخرب غرب در نزدیکی مرزهای خود نگران کرده ولی حداقل در دو سال گذشته، فرصت حمله بیشتر آذربایجان به خاک ارمنستان را به شدت محدود کرده است. از طرف دیگر، ارامنه پوچ بودن خیال دل بستن به وعده‌های غرب درباره کمک به تضمین امنیت و حقوق ارامنه قره‌باغ را با بیرون رانده شدن ارامنه از قره‌باغ در سپتامبر 2023 به روشنی مشاهده کردند.
تعلیق روابط ایروان با سازمان پیمان امنیت جمعی، پیوستن به اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری، افزایش روابط نظامی با فرانسه، حذف بند رفع انسداد از توافق صلح در حال مذاکره با آذربایجان و پایان دادن به حضور نیروهای روس در فرودگاه بین‌المللی ایروان و در مرز ارمنستان و آذربایجان، گام‌های متعددی است که روابط مسکو و ایروان را تیره کرده است.
سیزدهم اکتبر 2024: نمایندگان سفارت روسیه در ایروان همانند سال‌های گذشته، همراه با کارکنان «خانه روسیه»، سالگرد پیروزی ارتش روس بر ایرانیان و فتح ایروان توسط ژنرال ایوان پاسکویچ را در «تپه پاسکویچ» در ایروان، گرامی خواهند داشت! (اینجا)[19]
