نگاهی گذرا به سروشکل شهرهای امروز ایران نشان می‌دهد آشفتگی، بدقوارگی، عدم تناسب‌ها، گسست و اغتشاش هویتی در تک بناها و محله‌های شهر مشهود است. اگرچه روا نیست همه این آشفتگی کالبدی را به گردن معماری و معماران انداخت و باید سراغ علل ریشه‌ای‌تر فکری، فرهنگی و البته اقتصادی را گرفت اما به اذعان خود اساتید معماری، نظریه و عمل معماری معاصر ایران هم در این وضعیت نامطلوب سهم غیرقابل‌انکار خود را دارند.
آشفتگی نظری و عملی در معماری معاصر ایران از جنبه‌های متعدد قابل‌بررسی است اما در این یادداشت کوتاه تنها به یکی از آن علل آن یعنی در دسترس نبودن آرشیوی یکپارچه از میراث معماری ایرانی و گم‌شدن تجارب گذشته اشاره می‌شود.
همه می‌دانیم و شنیده‌ایم که «گذشته چراغ راه آینده است». این واقعیت در دانش و هنر معماری بیش از هر جای دیگری صدق می‌کند. سبک‌های معماری هرگز در خلأ به وجود نیامده‌اند و همواره در پیوند همه‌جانبه با میراث گذشته و با بهره‌گیری از تجارب آن‌ها و البته تطابق با شرایط جدید شکل گرفته‌اند. مطالعه آثار شاخص معماری جهان و همچنین سبک‌های معماری در سرتاسر جهان این واقعیت را به اثبات می‌رسانند.
سرزمین ایران هم که سابقه تمدنی طولانی و طبعاً میراث معماری گران‌بهایی داشته از این قاعده مستثنا نیست. دوره‌های مختلف تمدنی و تاریخی مختلف یکی پس از دیگری و با تأثیر گرفتن از گذشته و فرهنگ و نیازهای روز، معماری خاص خود را آفریده‌اند و برای آیندگان به میراث گذاشته‌اند. این سیر تاریخی با ورود به دوران تجدد دستخوش گسست‌هایی شد و هرچه به زمان حال نزدیک می‌شویم این گسست بیشتر می‌شود.
این گسست ازجمله به آن علت است که معماران امروز دسترسی اندک و دشواری به میراث مدون معماری گذشته و معاصر دارند به همین خاطر نمی‌توانند جمع‌بندی درستی از داشته‌ها و نداشته‌های معماری ایرانی داشته باشند. عمده آثار معماری گذشته ما اگر تاکنون نابود نشده باشند در معرض خطر نابودی قرار دارند و این در حالی است که هنوز توسط مرجعی رسمی و به طرزی علمی مستند نگاری نشده‌اند. حتی در مورد آثار معماری معاصر با خلأ اطلاعاتی و اسنادی شدیدی مواجه هستیم و چه‌بسا نام سازنده برخی درگذر ایام از یادها رفته باشد. اسناد، نوشته‌ها و اسکیس‌های مربوط به معماری معاصر یا گم شده‌اند یا آن‌قدر پراکنده و مغشوش هستند که عملاً غیرقابل استفاده است. آثار نظری تولیدشده درباره معماری ایران هم تاکنون به شیوه‌ای علمی جمع‌آوری و آرشیو نشده است. مورخ معماری ایرانی برای بررسی سیر تحول آن کار بسیار دشواری دارد زیرا دستش از اسناد و شواهد تقریباً خالی است. شخصیت‌های برجسته معماری معاصر بدون آنکه بتوانند تجربیات و خاطرات و ایده‌های خود را با نسل آینده به اشتراک بگذارند یکی یکی از میان ما می‌روند و معمار جوان امروز ما برای خلق اثر خود باید دوباره از صفر بیاغازد و آزموده را دوباره بیازماید.
معماری یک فرآیند است نه یک اتفاق، اگر ندانیم در طی خلق یک اثر معماری چه روندی طی شده، این اثر برای پاسخ به چه نیازی ساخته‌شده، نیت اصلی معمار و کارفرما از خلق آن چه بوده، چه منابع الهامی داشته و از مرحله ایده تا اجرا با چه محدودیت‌هایی روبرو بوده است، نمی‌توانیم تحلیل درستی از یک اثر معماری داشته باشیم. و متأسفانه این خلأ اطلاعاتی در مورد اکثر قریب به‌اتفاق آثار معماری حتی معاصر ایران وجود دارد.
به نظر می‌رسد برای حل این چالش جدی در مسیر دستیابی به یک معماری قابل دفاع و ارزشمند، باید هرچه سریع‌تر مرجع تاریخ معماری ایران در قالب یک موزه معماری را به وجود آوریم. این موزه زمینه بهره‌مندی نسل حاضر و آیندگان را از اندیشه و دستاورد معماران را فراهم می‌کند و حافظه تاریخی و هویتی معماری را در اقصا نقاط کشور در خود حفظ می‌کند و به‌عنوان دستاوردی فرهنگی به مشتاقان عرضه می‌کند. علاوه بر این بانک اسناد جامع و معتبری را از انواع مستندات به‌جامانده از گذشته و همچنین حال را در خود جای خواهد داد. مسابقات معماری متعددی که در کشور برگزار می‌شوند باید هرکدام فایلی جداگانه در این بانک اطلاعاتی داشته باشند و علاوه بر توضیح کامل شرایط مسابقه، تمام آثار برگزیده‌شده و برگزیده نشده را در آن ثبت کنند. این کار به‌نوعی به حفظ حقوق مالکیت معنوی معماران هم کمک می‌کند.
چنین موزه و بانک اطلاعاتی می‌تواند علاوه بر اینکه محل رفت‌وآمد مشتاقان معماری ایرانی باشد می‌تواند بستری باشد برای تاریخ‌پژوهی، اندیشه‌ورزی و نظریه‌سازی برای معماری ایران.
بقا و اعتلای هویت معماری ایرانی از مأموریت‌های اساسی متولیان معماری در شهرها و همچنین از دغدغه‌های معماران، صاحب‌نظران، تشکل‌های حرفه‌ای و حتی نهادهای فرابخشی در این حوزه محسوب می‌شود. در همین راستا در شهریورماه سال ۱۳۹۷ پیشنهاد تشکیل موزه معماری در کمیته اعتلای معماری ذیل شورای عالی شهرسازی و معماری ایران با حضور اساتید این عرصه مطرح و مورد استقبال اعضای کمیته مذکور واقع‌شده اما تا به امروز اقدام مدونی در زمینه تشکیل آن انجام نگرفته است. کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران در راستای مأموریت‌های خود مطالبه و پیگیری خود را تا تأسیس و راه‌اندازی موزه‌‌ای شایسته برای معماری ایران‌زمین ادامه می‌دهد.
رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران
